30 Mayıs 2014 tarihinde meydana gelen ve 301 madenci kardeşimizin yaşamını yitirdiği Soma faciasının ardından en çok gündeme gelen ve basının sıkça üzerinde durduğu konu olan yaşam odaları hakkında kamuoyunda inanılmaz bir bilgi kirliliği oluşmuş durumdadır. Buna istinaden bilgimiz dahilinde yaşam odası nedir ne değildir, hangi madenlerde kullanılır, kaç kişi kapasitelidir, ne kadar süre kalınabilinir, dünyada örnekleri var mıdır sorularına cevap vermeye çalışacağım.
Yeraltı maden işyerlerinde kurulacak sığınma odaları hakkında tebliğ 08.04.2017 tarih ve 30032 sayılı resmi gazete’de yayınlanmıştır. Bakanlıkta sığınma odaları ile ilgili ayrıntıları içeren, kurulum şartlarını ve teknik özelliklerini belirten tebliğ yayınlamış olup bu tebliğin yürürlülük tarihi olarak 01.07.2018 belirlenmiştir. Yeraltı metal madeni işletmecileri bu tarihe kadar tebliği gözden geçirerek öncelikle kendi işyerlerinde sığınma odası kurulma zorunluluğu bulunup bulunmadığını, kurulması zorunlu ise teknik özeliklerini bilmeleri gerekmektedir. Bu soruların cevapları yayınlanan tebliğde mevcut olup, bu tebliği ayrıntılı olarak ele alacak olursak;
1)-Sığınma odası kurma yükümlülüğü;
-Öncelikle çalışanlarına bu sığınma odasına ulaşabilmeleri için, oksijenli ferdi kurtarıcı temin etmelidir.
-Hazırlık çalışması yapan veya üretim aşamasına geçmemiş ocaklar hariç, sığınma odaları çalışma alanına en fazla 700m uzaklıkta olmalıdır.
-Sığınma odalarını, çalışma alanlarının temiz hava girişi sağlayan kuyu dibine veya insan naklinin gerçekleştirildiği ana ve bağlantı yolları kullanılarak yeryüzüne olan mesafesinin 700 metreyi aşması durumunda kurar veya inşa eder.
Yukarıdaki 2 maddeye göre sığınma odası sayısı artabilir. Mesela çalışma alanının yeryüzü ile bağlantısının toplam uzunluğu 1400m den fazla olması durumunda 2 adet sığınma odası kurulması gerekmektedir.
-Sığınma odası kurulması gerekmediği durumlarda, bunun ayrıntılı olarak ortaya konulması ve bu belgelerin (OFK süresi, OFK sertifikası, Kaçış süresi Hesabı, Haritalar v.b.) acil durum planına eklenmesi gerekmektedir.
2-Sığınma odasının kurulmasında dikkat edilecek hususlar;
-Sığınma odalarını hayat hattı ile erişimi olmalıdır.
-Sabit sığınma odalarını, sağlam dayanıma sahip ve dışarıdan zehirleyici, boğucu ve patlayıcı gaz sızıntısı olmayacak şekildeki kayaç içerisine kurulmalıdır. Taşınabilir sığınma odalarını ise, yine sağlam dayanıma sahip güvenli bölgelere kurulmalıdır. Sığınma odalarının bulunduğu alan oluşabilecek süreksizliklere karşı uygun tahkimat ile sağlamlaştırılmalıdır.
-Sığınma odalarının amacı dışında kullanılması engellenmelidir.
-Doğal havalandırma uygulanan maden ocaklarında yaz ve kış mevsimde havanın yönünün değişebileceği hususu göz önünde bulundurulmalıdır.
3-Sığınma odasının özellikleri;
-Sığınma odası, madenin basınçlı hava hattına bağlanır. Odada basınçlı havayı gerektiğinde kapatmak için kapama vanası bulunur.
-Sığınma odalarının kullanılması durumunda içinde bulunan kişilere en az 36 saat yetebilecek solunabilir hava sağlanır. Maden basınçlı havasının kesilmesi durumunda içeride güvenilir oksijen kaynakları bulundurulur. Sığınma odasına oksijen sağlanırken, kişilerin sağlık ve güvenliğini tehdit etmeyecek şekilde karbondioksit ve karbonmonoksitin de seyreltilmesi veya filtrelenmesi sağlanır.
– Odalarda; klima, hava temizleme, nem alma, aydınlatma, uyarı ışıkları, haberleşme, gaz izleme sistemleri ve sığınma odasındaki diğer elektrikli ekipmanlar için en az 36 saate kadar yedek enerji kaynağı bulundurulur.
-Sığınma odası ve bütün elemanlarının dışarıdan gelebilecek darbelere karşı dayanıklı ve sağlam yapıda olması gerekir. Sığınma odalarının tavan, taban ve yan bölmeleri olmak üzere tüm gövdesi en az 5 psi’lik patlama basıncına dayanıklı olacak şekilde inşa edilir veya kurulur.
-Sığınma odası, zehirli veya boğucu gazların içeri girmesini engelleyecek şekilde sızdırmaz yapıda olur.
-Sığınma odasında, içinde bulunan kişilerin sağlık ve güvenliğine zarar vermeyecek şekilde termal konfor şartları sağlanır.
– Sığınma odası içerisindeki oksijen, karbondioksit ve karbonmonoksit gazları ile sıcaklık içeride bulunan çalışanların sağlığına zarar vermeyecek şekilde olur. Oda içinde olması gereken asgari ve azami gaz değerleri O2 için en az % 19, CO için en fazla 35 ppm ve CO2 için en fazla % 0,5 olur. Sığınma odası içerisindeki hissedilen sıcaklığın 35 oC’yi geçmemesi sağlanır. Bu değerler sabit veya seyyar ölçüm cihazlarıyla sürekli izlenir.
– Sığınma odasında maden işyerinde görevli işyeri hekiminin görüşleri doğrultusunda belirlenen ilk yardım çantası bulundurulur.
– Sığınma odasını kullanacak kişi sayısı ve sığınma odasının kullanılacağı gün sayısı dikkate alınarak yeterli miktarda son kullanma tarihi geçmemiş içme suyu hazır bulundurulur. İstenildiği takdirde odalarda kuru gıda bulundurulabilir. Bu konuda işyeri hekiminin tavsiyeleri dikkate alınır.
– Sığınma odası ve yerüstü arasında görsel ve/veya sesli iletişimin kurulmasına imkân sağlanır.
– Sığınma odası, kurulacağı konum itibarıyla sabit sığınma odası, taşınabilir sığınma odası olacak şekilde tasarlanır.
– Sığınma odalarında; portatif yapıda kimyasal tuvalet, oturma yerleri, yangın söndürücüler ile mobil sığınma odaları için darbe, patlama ve sıcaklığa karşı dayanıklı uygun gözetleme penceresi bulundurulur.
– Sığınma odasının etrafında/yakınında oda kullanımını engelleyebilecek malzeme/makine veya engeller bulundurulmaz.
– Taşınabilir sığınma odalarının tasarımı, odaların nakliyesine izin verecek şekilde yapılır.
– Dışarıdaki kirli havanın oda atmosferine sızmaması için odalarda pozitif basınç sistemi olur.
– Sığınma odasının dışarısında; sesli ve ışıklı uyarılar, sığınma odasının çevresinde reflektör şerit bulundurulur.
– Sığınma odalarının kapıları dışarıya doğru açılır ve taşınabilir sığınma odalarında acil durumlarda kullanılmak üzere çıkış kapısından farklı yönde olacak şekilde acil çıkış kapısı bulundurulur.
– Sığınma odası ve sığınma odasının bütün elemanları yanmaz malzemeden yapılır.
Sığınma odası bakım ve kontrolü;
-Sığınma odasının, kurulumundan sonra veya yeri değiştirildiğinde imalatçı verilerine uygun olarak gerekli kontrolleri yapılır. Sığınma odasının kullanımına dair imalatçı tarafından Türkçe kullanım kılavuzu sağlanır. Odaların; doğru kurulduğunu, 6 ncı maddede belirtilen teknik özelliklere uygun ve güvenli olduğunu gösteren ve kullanım kılavuzuna göre hazırlanan bir kurulum belgesi düzenlenir.
-Sığınma odasının kontrol ve bakımları kullanım kılavuzunda belirtilen sürelerde yapılır. Bu sürenin 6 aydan fazla olması durumunda ise kontrol ve bakımlar en geç 6 ayda bir gerçekleştirilir. Sığınma odasının güvenli olduğunu gösteren, 6 ncı maddede belirtilen teknik özellikleri de içerecek şekilde hazırlanan bir belge düzenlenir.
-Sığınma odasının uzun süre kullanılmaması, arızalı olması, kullanılmasını engelleyecek iş kazası yaşanması durumunda odanın kontrolleri yapılır. Bu kontrollerden sonra 6 ncı maddede belirtilen teknik özellikleri de içerecek şekilde, odanın güvenli olduğunu gösteren belge düzenlenir.
-Sığınma odasının bakımları kullanım kılavuzunda belirtilen aralıklarla imalatçı tarafından yetkilendirilmiş servislerce veya işveren tarafından görevlendirilmiş, yeterli bilgi ve tecrübeye sahip kişilerce yapılır.
-Sığınma odasının güvenli olduğunu gösteren kontrol ve bakım sonuçları kayıt altına alınır ve yetkililer istediğinde gösterilmek üzere uygun şekilde saklanır.
gibi hükümler tebliğde yer almıştır.
Peki diğer ülkelerde durum nedir? Diğer ülkeler derken elbette Çin ve Hindistan gibi İş kazaları açısından ilk sıralarda yer alan ülkeler değildir. Avustralya ve Amerika gibi ciddi miktarda kömür üretimi olan ve buna karşın yaşanan iş kazalarının daha düşük olduğu ülkelerdeki durumu araştıracak olursak;
Avustralya’da en fazla kömür üretiminin yapıldığı eyalet olan Queensland’ e ait 2001 Kömür Madenciliği Sağlık ve Güvenlik Mevzuatında; Sağlık ve Güvenlik Planlarından bahsedilmektedir. Bu planlar risklerin belirlenmesi ve değerlendirmesi, tehlike analizi, tehlike yönetimi ve kontrolü, sağlık ve güvenlik konularındaki veri ve bilgilerin kayıt ve raporlarını içermelidir. Yaşam odası ile ilgili ise net bir zorunluluk bulunmayıp, kaçış için; Sağlık ve Güvenlik Yönetim Planında, çalışanların madenden güvenli bir yere kaçışlarının sağlanması gerektiğine değinilmektedir.
Amerika’da ise 2006 yılında yürürlüğe giren maden yasasından sonra (Mine Improvement And New Emergency Response Act Of 2006 – MINER ACT) Ulusal İş Sağlığı Güvenliği Enstitüsü yaşam odaları konusunda bir dizi çalışma için görevlendirilmiştir. Bu çalışmalardan birinde, son zamanlarda meydana gelen 38 maden kazası incelenmiş ve bu kazalardan 12 sinde ( %32 ) yaşam odası bulunması durumunda 83 maden çalışanın (429 maden çalışanı arasından) kurtulma şansı bulunabileceği hususuna yer verilmiştir. Bu araştırmanın kömür ocakları için mi yoksa metalik madenler için mi olduğunu bilemiyoruz.
Sığınma odaları Metalik maden modelleri olan Mobil HRM ve ELVP serileri ile Kömür madenleri için CoalSAFE modelleri olmak üzere ikiye ayrılır.
Metalik madenler için sığınma odaları:
HRM serileri 8-12-16-20-26-30 kişilik kapasitelerde üretilebilir. Elektrik enerjisi ve dahili batarya enerjisi ile çalışabilir. İstendiğinde taşınabilir.24-96 saat tam bağımsız çalışabilir.
ELVP serileri, üretime yakın bölgelerde kullanılır. Kolay taşınabilir. Elektrik enerjisi ve dahili batarya enerjisi ile çalışabilir. 1-1.5 ay boyunca maden enerjisi olmadan tam şarjda bekletilebilir.4-6-8 kişilik modelleri mevcuttur. 24-96 saat tam bağımsız çalışabilir. Kolay taşınabilir olmaları ön plandadır.
Kömür madenleri için sığınma odaları:
Kömür madenleri için dizayn edilmiştir, taşınabilir ve tamamen elektrik enerjisiz çalışan modellerdir.8-12-16-20-24 kişilik kapasitelerde üretilebilir.
96 saate kadar dışarıdan tam bağımsız şekilde çalışabilir. Sığınan madencilere güvenli ve yaşanabilir bir ortam sağlar. ( iklimlendirme ve solunabilir hava sağlama)
Sığınma istasyonları minimum aşağıda belirtilen şartları sağlıyor olmalıdır:
Sığınma odaları hakkında kısa bir bilgi verdikten sonra bu sığınma odalarının dünyadaki uygulamalarını araştırdığımda ağırlıklı olarak sığınma odalarının metalik madenlerde uygulanmakta olduğunu görmekteyiz. En büyük sığınma odası üreticisi olan MineARC firmasının Dünyada kullanılan sığınma odası sayısı 1.600 adedin üstündedir. 2014 yılı içerisinde Çayeli Bakır İşletmelerine 1.026 seri numaralı istasyon teslim edilmiştir.
1440 adet istasyon metalik madenlerde kullanılmaktadır. Yeni yönetmelikler sonrasında kömür sığınma istasyonu sayısı da 170’e çıkmıştır. 60 istasyonda tünellerde kullanılmaktadır. Önümüzdeki aylarda Tuprag Altın işletmelerine sabit istasyon kurulumu yapılacaktır.
Bu veriler ışığında değerlendirildiğinde kömür ocaklarında her ne kadar kullanımı olsa da, asıl bu istasyonun gerçekten amaca hizmet edeceği alan yer altı metalik madenleridir. Soma faciası sonrası hep örnek verilen Şili’nin San Jose şehrindeki bakır madeninde meydana gelen yerin 700 metre altında mahsur kalan 33 maden işçisinin 69 gün sonra kurtarılması olayı esnasında sığınma odalarının kullanılması gayet doğaldır. Yeraltı metal ocakları çok geniş kesit alanına sahip, sığınma odalarının yerleştirilebileceği sağlam formasyonu çok fazla olan ve gaz (CH4) problemi olmayan ocaklardır. Fakat kömür ocaklarında olası bir yangın, grizu patlaması, göçük v.b. durumlarda çalışanın ferdi oksijen maskesini takıp biran önce kendini yeryüzüne ulaştırması istenmektedir.
Yaşanan olaydan sonra her geçen dakika madencinin aleyhinedir. Zaten yer altı kömür ocaklarında çalışanların büyük bölümü üretim yapılan arında bulunacağından dolayı, bu kısımda sürekli olarak arka kısım göçertilerek, arın ilerleme yönünde ilerleyeceğinden ötürü bu kısma bir sığınma istasyonu kurulması mantıksızdır. Üretim ayağının alt taban yolu ve üst taban yolu da kömürde sürüleceği için bu kısımlara da sığınma istasyonu kuramazsınız. Çünkü kömür sürekli baskı yiyen masif yapıda bir cevherdir. Kömürün içinde açılan sığınma odası yeri sürekli yüzey baskısına maruz kalacaktır. Ayrıca olası yangında kömür içinde bulunan sığınma odası da bu yangından etkilenecek ve sığınma odasında bulunan çalışanlar aşırı sıcağa maruz kalacaklardır.
Ana nakliyat yolları şayet taşta sürülmüş ise bu kısımlarda sığınma istasyonu oluşturulabilir fakat kazanın veya göçüğün nerden geleceği belli olmadığı için belki de bu noktadaki bir sığınma istasyonu( yaşam odası) hiçbir işe yaramayabilir onun için yer altı kömür ocağının her noktasına sığınma odası koyamayacağınıza göre, kaldı ki 1000 kişinin çalıştığı bir ocakta 24 kişilik kapasiteli bir sığınma istasyonunun neredeyse madenin her kısımda bulunması gerekecektir ve üretim alanları değiştikçe de bu odaların sürekli taşınması gerekecektir. Şayet böyle yapılacaksa Yeraltı kömür madenciliğinde üretimin bırakılıp sırf bu işle ilgilenilmesi anlamına gelmektedir.
