Madenlerde Patlatma

Madenlerde Gerçekleştirilen Patlatmalarda Alınacak İş Sağlığı ve Güvenliği Tedbirleri

Patlatma işleri açık işletme ile çalışılan maden ocaklarında cevherin üzerindeki örtü tabakasının kaldırılması veya ocakta ilerleme yapılacak noktada daha ileriye gidebilmek için yapılmaktadır. Yeraltı işletmelerinde ise galerilerde ilerlemek için, cevher kazanımı için ve az da olsa ayak arkasındaki tavanı düşürmek için yapılmaktadır. Maden işyerleri dışında yapı işlerinde de (yol,tünel,baraj) patlatma işlemine başvurulabilmektedir. Bu işlemler sırasında iş güvenliği tedbirleri alınmadığı takdirde olumsuz sonuçlarla karşılaşılmaktadır. Patlatma işleri ile ilgili tedbirleri içeren hükümler mevzuatımıza “Maden İşyerlerinde İş Sağlığı ve Güvenliği Yönetmeliği” ile “Yapı İşyerlerinde İş Sağlığı ve Güvenliği” yönetmeliğinde yer almaktadır.

Bu yazımızda Patlayıcı madde üretilme aşamasından sonra sırası ile depolama, taşıma,ateşleme öncesi ve ateşleme sonrası olmak üzere güvenlik tedbirlerini içeren evreler bulunmaktadır.

Patlayıcıların Depolanmasında Alınması Gerekli Tedbirler

• Depolar kuru, temiz, iyi havalandırılmış, gerektiğinde serinliğe haiz iyi düzenlenmiş emniyetli bir kilide sahip, hava şartlarına dayanıklı,  hırsızlığa imkan vermeyecek şekilde olmalıdır. Depo sınırlarına, patlayıcı madde ikaz ve uyarı levhaları görülür yerlere yerleştirilmelidir.
• Depoya patlayıcı girişi ve çıkışı dışında daima kilitli tutulmalıdır. Depoların içinin temiz bulundurulmasına özen gösterilmelidir. Sandık, varil, kutu gibi boş ambalajlar ve alet edavat ve benzeri diğer yabancı maddelerin depoda bulundurulması yasaktır.
• Depolarda oluşacak statik elektrik için de önlemler alınmalıdır. Statik elektrik oluşumunu engellemek için depoya çivili ayakkabılarla girilmemeli ve içeride çivisiz özel ayakkabı giyilmelidir. Ayrıca depo görevlileri naylon, orlon, perlon gibi statik elektrik oluşturabilen giysileri kullanmamalıdır.
• Patlayıcı madde depolarında, yerel güvenlik makamlarınca bu işlerde çalıştırılmalarında sakınca görülmeyen kişiler çalıştırılır. Depo personeli olmayan işçi ve taşıyıcılar, patlayıcı madde ambalajlarını sadece depo kapısına kadar getirebilir ve depolardan çıkarılacak olanları da yine depo kapısından alabilirler.
• Depo sınırları üzerine, “TEHLİKELİ BÖLGEDİR GİRİLMEZ” levhalarının konulması zorunludur. Depo içinde uygun yerlere çalışma ve güvenlik yönergeleri asılmalıdır. Stok istifleri sıra başlarına, patlayıcı maddenin, adı, cinsi ve miktarıyla üretim ve depoya giriş tarihlerini gösteren levhalar konulmalıdır.
• Depoların zemini, herhangi bir yanık ve çatlak bulunmayan, düzgün, sızdırmaz, herhangi bir cisim çarpması veya sürtünmesi sonucu kıvılcım çıkarmayan ve kolay temizlenen çimento veya mozaikle kaplanmalıdır. Depoların duvarları, nem geçirmez bir harçla çatlaksız ve düz olarak sıvanır, açık renkte badana edilir. Pencereler çatıya yakın yükseklikte ve güneş   ışınlarının doğrudan depo içine girmesini önleyecek biçimde yapılır. Havalandırma için havalandırma delikleri konur. Pencerelerde demir parmaklık bulundurulur. Havalandırma amacıyla açıldığı zaman içeriye yabancı cisimlerin girmemesi için pencerelere sağlam pirinç veya galvaniz tel kafes konur, ayrıca dış kısımlarına dışarıya açılır ve içeriden mandallanabilir sağlam tahta kapaklar yapılır.
• Dış kapılar, sağlam sac malzemeden yapılır, gizli kilit takılır ve kanatları dışarıya açılır. İç kapılar, ahşap olarak yapılır. Yağmur olukları, yağmur mevsimlerinde sık sık kontrol edilerek, çalışır durumda bulundurulmaları sağlanır. Su baskınına karşı binanın etrafına kanallar açılır.
• Yer üstü depolarının çevresinde, yönetmeliğe uygun olarak yapılacak sütrelerde kullanılacak toprakta taş parçaları bulunmaz, sütrenin iç tarafının eğimi toprak yığınının elverdiği derecede dik olur. Toprak sütrenin üzeri çimlendirilir veya bodur ağaçlarla ağaçlandırılır. Sütrenin tabanı depo binasına bir buçuk metre uzaktan başlar. Sütreler depo çatısının en üst noktasından en az bir metre daha yüksek ve sütrenin üstü de en az bir metre genişlikte olur. Sütre, depo binasını tamamen çevreliyorsa geçiş için uygun giriş yerleri ve tüneller açılır. Patlayıcı madde depoları için toprak sütre yerine,üst genişliği elli santimetreden az olmayan,depo çatısının en üst noktasından en az bir metre daha yüksek taş veya üst genişliği yirmi beş santimetre olan beton duvar yapılabilir. Depo engebeli arazide kurulmuş ve etrafında sütre görevini yapacak yüksek tümsekler varsa, toprak, taş veya beton sütrenin yalnız tehlike gösteren yana yapılmasıyla yetinilir.
• Stok miktarı beş bin kilograma kadar olan depolarda en az elli metre,beş bin kilogram dahil daha çok patlayıcı madde stoklanmış depolarda ise en az yüz metre uzaklıkta tel örgü çekilir veya denetim makamlarınca gerek görülürse duvar yapılır.
• Depolarda dikkat edilecek en önemli tehlike yangın oluşmasıdır. Bunun için depoların yakınında kuru ot, saman, kağıt, benzin, gaz, ispirto, mazot gibi kendi kendine veya herhangi bir etkiyle kolayca tutuşabilecek maddelerin bulundurulması yasaktır. Depo binalarının çevresi elli metre kadar kuru otlardan temizlenir.     Patlayıcı deposunun 15 m yakınında, duman ve alev çıkarıcı herhangi bir ateşleme kaynağının bulunması yasaktır.
• Yer altındaki patlayıcı madde depoları, bir patlama halinde, çalışanların çalıştığı yerlere, yollara ve ana havalandırma yoluna zarar vermeyecek ve çalışanlar için tehlike oluşturmayacak uzaklıkta, çatlak ve göçük yapmayacak, olabildiğince su sızdırmayacak, alt ve üst kattaki çalışmalara zarar vermeyecek ve çalışmalardan zarar görmeyecek bir yerde olmalıdır. Patlayıcı madde depolarının yakınında çalışma yapılırken,  yangın ve patlamaya neden olunmaması için sağlık ve güvenlik tedbirleri alınır ve hiçbir tutuşturucu kaynakla çalışma yapılmaz. 50 kilogramdan az patlayıcı madde bulunan depolara ana yoldan 90 derecelik bir, daha çok patlayıcı madde bulunan depolara 90 derecelik iki dirsek oluşturan yolla girilmeli ve patlayıcı madde deponun son kısmına konulmalıdır. Bir patlama olasılığına karşı, patlayıcı madde depolarının karşısına, dirseklerden en az üç metre derinlikte hız kesici cepler yapılmalıdır. Yeraltı deposunda, sıcaklığın 8 dereceden aşağı ve 30 dereceden yukarı olmaması sağlanır. Patlayıcı madde dağıtımı, depo çıkışındaki özel bir cepte yapılır ve buralarda statik elektrik boşalmasına karşı gereken tedbirler alınır.

Patlayıcıların Taşınmasında Alınması Gerekli Tedbirler

• Patlayıcı maddelerin ve ateşleyici malzemelerin depolanması, taşınması ve kullanılması, sadece ateşleyiciler tarafından yapılır.
• İşletmelerin yapısına uygun nitelikte patlayıcı maddeler ve kapsüller kullanılır. Patlayıcı maddeleri ateşleyicilerden başkasının almasına ve ateşlemesine izin verilmez.
• Patlayıcı maddeler özel sandıklar içinde taşınır ve bu sandıkların içine başka bir madde konulamaz. Kapsüllerle diğer patlayıcı maddeler aynı kap içinde bir arada bulundurulamaz ve taşınamaz.

• Ateşleyici, manyeto ve sandıkların anahtarlarını kendi üzerinde bulundurur. Ateşleyicinin vücudundaki statik elektriğin boşaltılması için gerekli tedbirler alınır. Bir kişinin taşıyabileceği patlayıcı madde miktarı 10 kilogramı geçemez.
• Patlayıcı madde depolarında, patlayıcı madde ve bu maddelerin tüketim kaydı tutulur.

Ateşleme Öncesi Alınması Gerekli Tedbirler

• Yukarıdaki patlatma işleminde formüllerle elde edilen sonuçta dinamitin patlama süresi 2,5 milisaniyedir. Yani patlayıcı madde istem dışı bir reaksiyon aldığında maden işçilerinin alanı boşaltma ve kaçma süresi yoktur. Bunun için patlatma işlerine azami özen gösterilmelidir.
• Patlayıcı madde lağım deliği iyice temizlendikten ve gerekli hallerde yastık maddesi yerleştirildikten sonra doldurulur ve sıkılandıktan sonra ateşlenir. Sıkılama maddesinin boyu 40 santimetreye kadar olan kartuşlar için 35 santimetredir. Fazla her kartuş için, kartuş boyunun yarısı kadar, sıkılama maddesi eklenir. Patlayıcı maddenin boyu, delik derinliğinin yarısını geçemez. Artan boşluk, sıkılama maddesiyle doldurulur. Sorumlu kişiler, sıkılama madde ve gereçlerini ateşleme yerinin yakınında bulundururlar. Lağım deliklerinin doldurulması ve sıkılanması, bizzat ateşleyici veya onun gözetim ve sorumluluğu altında bu konuda deneyimli usta veya çalışan tarafından yapılır. Kartuşlar lağım deliklerine şekillerinin bozulmamasına özen gösterilerek zorlanmadan sokulur. Sıkılama iletken olmayan özel çubuklarla yapılır. Fitiller ve kapsüller özel kapsül pensesiyle sıkıştırılır. Kapsüller kartuşlara ateşleme yapılacağı sırada yerleştirilir ve lağım delikleri ancak ateşlenecekleri zaman doldurulur.
• Kapsül tellerinin uçlarının temizlenmesi, birbirlerine ve ateşleme tellerine bağlanması ve ateşlenmesi işini bizzat ateşleyici yapar. Lağım atılacak yeri en son ateşleyici terk eder. Beşten çok lağımın aynı zamanda ateşlenmesi seri halinde elektrikle yapılır. Yanıcı ve parlayıcı gazlar bulunan tozların yanması ve patlaması tehlikesi olan ocaklarda, fitille ateşleme yapılamaz.
• Elektrikli kapsülle ateşleme yapılan yerlerde lağım deliklerine teknik amonyum nitratın doldurulmasında kullanılan pnömatik ve mekanik araçlar uygun biçimde topraklanır. Doldurulacak lağım sayısı, elektrikli ateşleme aracının patlatabileceği kapsül sayısının yarısını geçemez. Ateşlemeden önce, bütün bağlantılar gözden geçirilir ve özel ölçüm aygıtları (Ohmmetre)ile devre kontrolü yapılır. Gerekli çevre güvenliği alınmadan ateşleme yapılmaz. Patlatma öncesi siren ile ikaz verilmelidir.
• Ateşleyici grizulu ocaklarda lağım deliklerini doldurmadan önce 25 metre yarıçapındaki bir alan içinde ve özellikle tavandaki boşluklar, çatlaklar ve oyuklarda grizu ölçümü yapar. Bu ölçmede % 1 veya daha yüksek oranda metan tespit edilirse lağımlar doldurulmaz.
• Ateşleyici, lağımların doldurulmasından sonra ve ateşlemeden önce ölçümü tekrarlar. Metan oranı % 1’in altındaysa lağımlar ateşlenir, üstündeyse % 1’in altına düşünceye kadar ateşleme yapılmaz. Kömür tozu bulunan veya kömür tozu oluşabilecek kömür damarlarının bulunduğu ocaklarda, ateşlenecek yerlerde lağım delikleri doldurulmadan önce taş tozu serpmek, sulamak gibi koruyucu tedbirler alınır.
• Anfo(teknik amonyum nitrat) suya mukavemeti olan bir patlayıcı olmadığından böyle zeminlerde emülsiyon tipi patlayıcı madde kullanılmalıdır.

Ateşleme Sonrası Alınması Gerekli Tedbirler

• Lağım atıldıktan sonra, elektrikli ateşlemede en az 5 dakika, fitil veya benzeri ateşlemede 1 saat geçmeden ve yetkili kimseler tarafından dikkatle muayene edilip tehlike kalmadığı bildirilmedikçe ateşleme alanına kimsenin girmesine izin verilmez.
• Lağım deliğinde patlamamış patlayıcı maddenin kaldığı veya bundan kuşkulanıldığı takdirde, ortamın güvenliği sağlanıncaya kadar ateşleme alanına kimse giremez. Patlamamış patlayıcı madde artıkları, bir sorumlu kişinin gözetiminde, mümkünse o lağımı delen çalışan tarafından, patlamamış lağım deliğinin en az 30 santimetre yakınında, ona paralel başka bir delik delinip doldurularak ateşlenir.
• Delinme, doldurulma, ateşleme ve pasanın kaldırılması sırasında, çalışma alanında, görevlilerden başkasının bulunması yasaktır. Patlamamış kartuş ve kapsüller bulunması ihtimaline karşı, pasalar elle kaldırılır ve kartuş ve kapsüller aranır; bulunamadığı takdirde, bu pasanın doldurulduğu araba, katarlara bağlanmaz. Bu arabaların üzerine tehlike işareti konur; güvenlik tedbirleri altında tek olarak ocak dışına çıkarılır; dikkatle boşaltılır ve bulunacak patlayıcı maddeler ambara teslim edilir.
• Ateşleyici, lağım deliğinde kalan patlamamış patlayıcı maddeleri zararsız hale sokamazsa, bacadaki çalışmayı durdurur; kendisinden sonraki vardiya ateşleyicisine durumu bildirerek bacayı teslim eder ve sorumlu kişilere gerekli bilgileri bizzat verir.